کد مطلب:173194 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:141
ترسیم مقام معصوم
در میان روایات رسیده بدون توجه به اسناد آن، با دو دسته از روایات روبرو هستیم كه دسته ای فاصله ای عمیق میان معصوم و انسان های معمولی ترسیم می كند و دسته ای از روایات ما را به موجوداتی همانند، راهنمایی می كند و آن ها را بر ما حجت می داند و وظیفه تأسی و الگوگیری را گوشزد می نماید.
فضل بن شاذان از داود بن كثیر نقل می كند كه گفت: به حضرت صادق علیه السلام عرض كردم:
أنتم الصلاة فی كتاب الله عزوجل و انتم الزكاة و أنتم الحج؟ فقال: یا داوود نحن الصلاة فی كتاب الله عزوجل و نحن الصیام و نحن الحج و نحن الشهر الحرام و نحن البلد الحرام و نحن كعبة الله و نحن وجه الله، قال الله تعالی (فأینما تولوا فثم وجه الله) و نحن الآیات و نحن البینات... [1] .
در روایتی دیگر فضل، از امام صادق علیه السلام نقل می كند كه فرمود:
نحن أصل كل خیر و من فروعنا كل بر و من البر التوحید والصلاة والصیام و... [2] .
در روایتی از امام كاظم علیه السلام نقل شده كه فرمود:
ان الله جعل قلوب الائمة موردا لارادته فاذا شاء شیئا شاؤة و هو قوله (و ما تشاؤون الا أن یشاء الله) [3] .
در یكی از دعاهای ماه رجب كه به ناحیه مقدسه منسوب است، آمده است:
اللهم انی أسألك بمعانی جمیع ما یدعوك به ولاة أمرك المأمونون علی سرك المستبشرون بأمرك الواصفون لقدرتك المعلنون لعظمتك أسألك بما نطق فیهم من مشیتك فجعلتهم معادن
لكلماتك و أركانا لتوحیدك و آیاتك و مقاماتك التی لا تعطیل لها فی كل مكان یعرفك بها من عرفك لا فرق بینك و بینها الا أنهم عبادك و خلقك فتقها و رتقها بیدك بدؤها منك و عودها الیك أعضاد و أشهاد و مناة و أدواد و حفظة و رواد فبهم ملات سماءك و أرضك حتی ظهر أن لا اله الا أنت فبذلك أسألك و بمواقع العز من رحمتك و بمقاماتك و علاماتك أن تصلی علی محمد و اله و أن تزیدنی ایمانا و تثبیتا...؛ [4] ای خدا! از تو درخواست می كنم به جمیع معانی آن چه صاحبان امرت دعا كنند، آنان كه بر سرت امین و به امرت مستبشر و شاد خاطرند، و به شرح توصیف قدرتت، و به بیان عظمتت مشغولند. درخواست می كنم به آن چه مشیتت در آن ناطق است كه معدن اسرار كلمات خود قرارشان دادی و اركان توحید تو و آیات و مقامات تو هستند، كه آن آیات تعطیل نخواهد بود و در هر مكان هر كه تو را شناسد به آن آیات شناسد، و میان تو و آن ها جدایی نیست جز آن كه (تو خدا و) آنان بنده و مخلوق تواند، فتق و رتق آن آیات به دست تو و آغاز و انجامش به سوی توست، پشتیبان دین تو و گواه و حامی و مدافع و نگهبان، و مبلغان دین تواند كه از تو و آن ها، آسمان و زمین تویی راست، برای آن كه آشكار شود كه خدایی جز تو نیست، پس به آن درخواست می كنم و به مواقع عز و جلال و به رحمانیت و به مقامات و نشان های تو كه درود فرستی بر محمد صلی الله علیه و آله و سلم و آلش و بر ایمان و پایداریم بیفزایی...
هر فراز از این ادعیه ی عارفانه، معانی زیبایی را در بردارد، كه توجه و دقت ویژه ای را می طلبد.
جملات زیبای خاصی در دعاهای دیگر نیز آمده كه شأن ائمه معصوم علیهم السلام را فراتر از عقول و اندازه های بشری معرفی می كند.
در این زمینه، عبارتی در زیارت ائمه بقیع علیهم السلام آمده است:
السلام علیكم یا خزان علم الله السلام علیكم یا تراجمة وحی الله السلام علیكم یا أئمة الهدی السلام علیكم یا أعلام التقی السلام علیكم یا أولاد رسول الله أنا عارف بحقكم مستبصر بشأنكم معاد لأعدائكم موال لأولیائكم بأبی أنتم و أمی...؛ [5] سلام بر شما (حضرت امام زین العابدین و حضرت باقر و حضرت صادق علیهم السلام) باد ای خازنان گنجینه ی علم خدا، سلام بر شما باد ای مفسران وحی خدا، سلام بر شما پیشوایان هدایت خلق، سلام بر شما باد ای نشانه های روشن تقوی، سلام بر شما باد ای فرزندان رسول خدا، من به حقانیت و امامت شما شناسا و معترفم و به شأن و مقام شما بصیرم، با دشمنان شما دشمن و با دوستان شما دوستم، پدر و مادرم فدای شما...
این مضمون، در زیارت بسیاری از ائمه معصوم علیهم السلام تكرار شده است.
از یك سو درك صحیح و عمیق این جملات برای ما به سادگی میسر نیست، و از سوی دیگر، تفاوت و فاصله ی موجود میان معصوم علیه السلام و عموم مردم به خوبی آشكار است.
البته ائمه معصومه علیهم السلام، به زبان رمز، اندكی در این باب سخن گفته اند و ما نیز بیشتر از آن، مكلف به درك واقعی این جایگاه مخصوص نیستیم؛ چرا كه موجود ناقص، آن چه از موجود كامل تر از خود درك كند، باز هم ناقص خواهد بود.
از طرفی با روایات و آیاتی روبرو هستیم كه ما را مكلف به شناخت و تأسی به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه معصوم علیهم السلام می كند، یا آیاتی كه تصریح دارد پیامبر بشری مثل شماست، او حجت خدا بر زمین و هادی و مرشد و اسوه عملی مردم است.
لازمه بشر بودن، آثار و خصوصیاتی است كه با جایگاه ثبوتی آن فاصله بسیار دارد. بنده ای با محدودیت های بسیار، غرائز و... كشش های گوناگون به گونه ای كه بتوان تصور و حتی تصدیق كرد كه می توان همانند او حركت كرد، عمل كرد، و الگو گرفت.
حل این تضاد جز با برگزیدن یكی از دو راه میسر نخواهد شد:
الف) با تكلف بسیار تمام روایاتی را كه به گونه ای به مقام ثبوتی معصوم پرداخته و مقامی فوق بشری برای آن ها قائل است، تأویل و یا نفی شود؛
ب) میان مقام ثبوت و اثبات تفكیك قایل شده؛ به گونه ای كه به تأویل و یا رد كامل چنین روایاتی نیاز نباشد و نیز بتوان حضور معصوم را به شكلی ملموس در زندگی انسان ها به عنوان «اسوه» و الگو حفظ نمود.
مقام ثبوتی معصومین علیهم السلام، همان جایگاه واقعی و فوق بشری آن هاست كه گرچه به ظاهر بشر هستند ولی تالی تلو خداوند قرار خواهند گرفت، با همه كمالاتی كه برای ذات اقدس احدیت قائلیم، با این تفاوت كه این ها مخلوقند.
این جایگاه، مسأله ارتباط با وحی را میسر ساخته، اصل عصمت را توجیه می كند و درك واقعی آن برای انسان ها غیر ممكن است و چون غیر ممكن است، مكلف به شناخت كنه آن نیز نیستند.
ورود در آن نیز همانند ورود در شناخت كنه ذات اقدس احدیت، ممكن است گمراه كننده نیز باشد، اما معصوم در مقام اثبات، تمامی خصوصیات و آثار و نشانه های «انسان» را دارد كه هم درك آن و هم پیروی از آن ها برای بشر مقدور و میسر است. البته انسانی كامل كه عنایت الهی را در پی دارد و ما به این شناخت مكلف هستیم.
فضل بن شاذان از داود بن كثیر نقل می كند كه گفت: به حضرت صادق علیه السلام عرض كردم:
أنتم الصلاة فی كتاب الله عزوجل و انتم الزكاة و أنتم الحج؟ فقال: یا داوود نحن الصلاة فی كتاب الله عزوجل و نحن الصیام و نحن الحج و نحن الشهر الحرام و نحن البلد الحرام و نحن كعبة الله و نحن وجه الله، قال الله تعالی (فأینما تولوا فثم وجه الله) و نحن الآیات و نحن البینات... [1] .
در روایتی دیگر فضل، از امام صادق علیه السلام نقل می كند كه فرمود:
نحن أصل كل خیر و من فروعنا كل بر و من البر التوحید والصلاة والصیام و... [2] .
در روایتی از امام كاظم علیه السلام نقل شده كه فرمود:
ان الله جعل قلوب الائمة موردا لارادته فاذا شاء شیئا شاؤة و هو قوله (و ما تشاؤون الا أن یشاء الله) [3] .
در یكی از دعاهای ماه رجب كه به ناحیه مقدسه منسوب است، آمده است:
اللهم انی أسألك بمعانی جمیع ما یدعوك به ولاة أمرك المأمونون علی سرك المستبشرون بأمرك الواصفون لقدرتك المعلنون لعظمتك أسألك بما نطق فیهم من مشیتك فجعلتهم معادن
لكلماتك و أركانا لتوحیدك و آیاتك و مقاماتك التی لا تعطیل لها فی كل مكان یعرفك بها من عرفك لا فرق بینك و بینها الا أنهم عبادك و خلقك فتقها و رتقها بیدك بدؤها منك و عودها الیك أعضاد و أشهاد و مناة و أدواد و حفظة و رواد فبهم ملات سماءك و أرضك حتی ظهر أن لا اله الا أنت فبذلك أسألك و بمواقع العز من رحمتك و بمقاماتك و علاماتك أن تصلی علی محمد و اله و أن تزیدنی ایمانا و تثبیتا...؛ [4] ای خدا! از تو درخواست می كنم به جمیع معانی آن چه صاحبان امرت دعا كنند، آنان كه بر سرت امین و به امرت مستبشر و شاد خاطرند، و به شرح توصیف قدرتت، و به بیان عظمتت مشغولند. درخواست می كنم به آن چه مشیتت در آن ناطق است كه معدن اسرار كلمات خود قرارشان دادی و اركان توحید تو و آیات و مقامات تو هستند، كه آن آیات تعطیل نخواهد بود و در هر مكان هر كه تو را شناسد به آن آیات شناسد، و میان تو و آن ها جدایی نیست جز آن كه (تو خدا و) آنان بنده و مخلوق تواند، فتق و رتق آن آیات به دست تو و آغاز و انجامش به سوی توست، پشتیبان دین تو و گواه و حامی و مدافع و نگهبان، و مبلغان دین تواند كه از تو و آن ها، آسمان و زمین تویی راست، برای آن كه آشكار شود كه خدایی جز تو نیست، پس به آن درخواست می كنم و به مواقع عز و جلال و به رحمانیت و به مقامات و نشان های تو كه درود فرستی بر محمد صلی الله علیه و آله و سلم و آلش و بر ایمان و پایداریم بیفزایی...
هر فراز از این ادعیه ی عارفانه، معانی زیبایی را در بردارد، كه توجه و دقت ویژه ای را می طلبد.
جملات زیبای خاصی در دعاهای دیگر نیز آمده كه شأن ائمه معصوم علیهم السلام را فراتر از عقول و اندازه های بشری معرفی می كند.
در این زمینه، عبارتی در زیارت ائمه بقیع علیهم السلام آمده است:
السلام علیكم یا خزان علم الله السلام علیكم یا تراجمة وحی الله السلام علیكم یا أئمة الهدی السلام علیكم یا أعلام التقی السلام علیكم یا أولاد رسول الله أنا عارف بحقكم مستبصر بشأنكم معاد لأعدائكم موال لأولیائكم بأبی أنتم و أمی...؛ [5] سلام بر شما (حضرت امام زین العابدین و حضرت باقر و حضرت صادق علیهم السلام) باد ای خازنان گنجینه ی علم خدا، سلام بر شما باد ای مفسران وحی خدا، سلام بر شما پیشوایان هدایت خلق، سلام بر شما باد ای نشانه های روشن تقوی، سلام بر شما باد ای فرزندان رسول خدا، من به حقانیت و امامت شما شناسا و معترفم و به شأن و مقام شما بصیرم، با دشمنان شما دشمن و با دوستان شما دوستم، پدر و مادرم فدای شما...
این مضمون، در زیارت بسیاری از ائمه معصوم علیهم السلام تكرار شده است.
از یك سو درك صحیح و عمیق این جملات برای ما به سادگی میسر نیست، و از سوی دیگر، تفاوت و فاصله ی موجود میان معصوم علیه السلام و عموم مردم به خوبی آشكار است.
البته ائمه معصومه علیهم السلام، به زبان رمز، اندكی در این باب سخن گفته اند و ما نیز بیشتر از آن، مكلف به درك واقعی این جایگاه مخصوص نیستیم؛ چرا كه موجود ناقص، آن چه از موجود كامل تر از خود درك كند، باز هم ناقص خواهد بود.
از طرفی با روایات و آیاتی روبرو هستیم كه ما را مكلف به شناخت و تأسی به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه معصوم علیهم السلام می كند، یا آیاتی كه تصریح دارد پیامبر بشری مثل شماست، او حجت خدا بر زمین و هادی و مرشد و اسوه عملی مردم است.
لازمه بشر بودن، آثار و خصوصیاتی است كه با جایگاه ثبوتی آن فاصله بسیار دارد. بنده ای با محدودیت های بسیار، غرائز و... كشش های گوناگون به گونه ای كه بتوان تصور و حتی تصدیق كرد كه می توان همانند او حركت كرد، عمل كرد، و الگو گرفت.
حل این تضاد جز با برگزیدن یكی از دو راه میسر نخواهد شد:
الف) با تكلف بسیار تمام روایاتی را كه به گونه ای به مقام ثبوتی معصوم پرداخته و مقامی فوق بشری برای آن ها قائل است، تأویل و یا نفی شود؛
ب) میان مقام ثبوت و اثبات تفكیك قایل شده؛ به گونه ای كه به تأویل و یا رد كامل چنین روایاتی نیاز نباشد و نیز بتوان حضور معصوم را به شكلی ملموس در زندگی انسان ها به عنوان «اسوه» و الگو حفظ نمود.
مقام ثبوتی معصومین علیهم السلام، همان جایگاه واقعی و فوق بشری آن هاست كه گرچه به ظاهر بشر هستند ولی تالی تلو خداوند قرار خواهند گرفت، با همه كمالاتی كه برای ذات اقدس احدیت قائلیم، با این تفاوت كه این ها مخلوقند.
این جایگاه، مسأله ارتباط با وحی را میسر ساخته، اصل عصمت را توجیه می كند و درك واقعی آن برای انسان ها غیر ممكن است و چون غیر ممكن است، مكلف به شناخت كنه آن نیز نیستند.
ورود در آن نیز همانند ورود در شناخت كنه ذات اقدس احدیت، ممكن است گمراه كننده نیز باشد، اما معصوم در مقام اثبات، تمامی خصوصیات و آثار و نشانه های «انسان» را دارد كه هم درك آن و هم پیروی از آن ها برای بشر مقدور و میسر است. البته انسانی كامل كه عنایت الهی را در پی دارد و ما به این شناخت مكلف هستیم.
[1] بحارالانوار، ج 24، ص 303.
[2] بحارالانوار، ج 24، ص 303.
[3] بحارالانوار، ج 24، ص 305.
[4] مصباح، كفعمي، ص 529.
[5] مفاتيح الجنان، زيارت ائمه بقيع عليهم السلام در روز سه شنبه، ص 100.